گام دوّم انقلاب جهشی در راستای تحقق «تعهد اسلامی مساجد»
نهادهای دینی نقش بسزایی در روند تولید و باز تولید معانی دینی درعرصه‌های اجتماع ایفا می‌کند با پیروزی انقلاب اسلامی بار دیگر مساجد هویّت و منزلت خود را نسبت به زمان حاکمیت پهلوی پیدا کردند با توجه به نقش آفرینی عمیق دین در ایجاد تشکل‌های اجتماعی است که موجب شده تا اسلام در ابتدای نظام دهی سازمان دینی خود، تأسیس مرکز تجمع عمومی مسلمانان را با نام «مسجد» در اولویت قرار داده و اجتماع در آن را به نیکوترین وجه ستوده و شدیدترین تأکیدات را در راستای حفظ این سنگرهای توحیدی ابراز داشته است. حضرت امام بر اساس همین شناخت، بارها بر اهمیّت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید داشته و آن را موجب تقویت اسلام و نظام می‌دانستند و بارها به حفظ مسجد توصیه کردند. از آن‌جایی که ادعای ایجاد تمدّن نوین اسلامی مطرح است برای حرکت به سمت تمدّن اسلامی باید طرح جامعی تبیین گردد و مسجد در این حرکت عظیم نقش محوری دارد.
گام دوم انقلاب جهشی در راستای تحقق تعهد اسلامی مساجد است. مسجد در جامعه و تمدّن اسلامی، نقشی ویژه دارد برای تحقق گام دوم انقلاب اسلامی مساجد باید به سطح تراز انقلاب اسلامی ایران که در پی شکل‌دهی به تمدّن نوین اسلامی است برسند. درباره موضوع مسجد پژوهش‌های زیادی صورت پذیرفته است امّا پژوهش‌ها وتحقیقات ازسطح متون جلوتر نرفتند و در کتابخانه‌ها جای گرفتند. با بررسی روی تحقیقات وکتاب‌های نوشته شده به موضوعات جالب توجهی برخورد می‌کنیم اول همه این که با تصوراتی که از تحقیق نسبت به یک پدیده داریم و برگرفته از نگاه غربی است مطالعات بر روی یک نهاد اسلامی صورت پذیرفته و دوم این که برنامه مدون و اجرایی برای ارتقا سطح مسجد انجام نشده است و یا طرح‌ها کاربردی و اجرایی نبودند به این دلیل که منطبق با واقعیت نبوده و یا بیشتر به حوزه فرهنگی-اجتماعی پرداخته شده که آن هم گاهی معلول علتی دیگر است جهت پیاده سازی، بیایید قدری متفاوت‌تر درمورد شاخص‌های مسجدتراز برای گام دوم صحبت کنیم.
با تفکر خالص وژرف‌نگری در منابع دین سعی کردیم مولفه‌های معماری وابعاد شهرسازانه مسجد را کشف کنیم اگر بخواهیم نمونه‌ای رو مطرح کنیم می‌توان به مکان‌یابی کاربری‌های سازگار با مسجد اشاره کرد، برای انجام هر کاری نیاز به یک مقدمه‌سازی داریم مسجد با تمام آن شان و احترامی که در دین بدان پرداخته شده در نظام کالبد فضایی شهر رها شده است. درکنار هتل‌ها شما اجازه ندارید هر کاربری که خواستید ایجاد کنید مثلاً فرض کنید کنار یک هتل لوکس اجازه ایجاد کاربری مثلاً سنگ‌فروشی یا فروش‌کفن را ندارید چرا که با کارکرد هتل ناهماهنگ است؛ امّا برای مسجد هر نوع کاربری را جنب مسجد مجاز می‌دانند، از تعمیرگاه‌ماشین تا فروش پوشاک زنانه و … خب این‌ها چه ارتباطی با فضای معنوی مسجد دارد. آداب قبل رفتن به مسجد همه‌اش برای این است که فرد از لحاظ معنوی آماده حضور در محیطی بشود که منفصل از دنیا و مادیات است چطور انتظار می‌رود با این بلبشویی که در حریم مسجد است این اتفاق برای مومنین بیفتد. نگاه لیبرالیستی همین بلا را در اطراف حرم حضرت رضا(ع) آورده است مال‌ها و پاساژها ومغازه‌های لاکچری که کمترین تناسبی با اصل عبادت دارند ادب در شهرسازی را هم رعایت نمی‌کنند؛ هویّت و شعائر دین را به انحطاط برده است. مسجد خانه خداست مومن باید در آن حس آرامش داشته باشد. آن‌چه که باید مورد توجه قرار بگیرد این است که معماری ما نمی‌تواند در امتداد معماری غرب قرار گیرد. چرا که اهداف ما با آن‌ها تفاوت دارد و چطور انتظار داریم تمدّنی که خدا را انکار می‌کند؛ بتواند الگوی مناسبی برای مساجد که خانه‌های خدا و محبوب‌ترین مکان‌ها در زمین هستند را بهتان معرفی کند؟
“إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاهَ وَآتَى الزَّکَاهَ وَلَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ ۖ فَعَسَىٰ أُولَٰئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ”(۱)
عمران، آبادی و تعمیر مساجد در انحصار اهل ایمان است پس نه فرد نه جریان فکری و نه تمدّنی که اهل ایمان نباشد نمی‌تواند مساجد را با رویکرد معماری و شهرسازی که بیان شد آباد کند. متاسفانه همان‌طور که دشمن در جنگ نرم، نشانه‌های اسلام را نشانه رفته؛ چند دهه است که در عرصه‌ی معماری و شهرسازی، با نفوذ در جریان معماری و شهرسازی ما قصد دارد مسجد را، به قالبی تهی از معنا بدل کند. تا حدی هم به نظر من موفق عمل کرده است.غربزدگی در معماری مسجد، از ابتلائات این دوره از حیات انقلاب اسلامی است با این که در دهه پنجم انقلاب قرار داریم امّا یک مسجد طراز انقلاب اسلامی نتوانسته‌ایم به جهانیان ارایه کنیم. دانشگاه و حوزه وظایفشان را درست انجام نداده‌ا‌ند. البته از دانشگاهی که مکاتب و الگوهای فکری غرب را ارایه می‌دهد و در دوره‌های دانشگاهی مباحث طراحی اسلامی در ساخت مسجد مورد توجه قرار نمی‌گیرد نمی‌شود انتظار داشت در مسیر ایجاد مسجد تراز حرکت کند.
مسجد قرار بود ساده باشد به این معنا که کسی را مشغول دنیا نکند.اصول پایه معماری مسجد سادگی است و هنر معمار تراز انقلاب اسلامی این است که مسجد را ساده طراحی کند بصورتی که نیازهای انسان شبکه ای را پوشش بدهد. امروز دربرخی مساجد یک “لااله الاالله” به شکل بزرگ روی جداره بیرونی آن می‌نویسند تا مثلاً وجه تمایز بردیگر بناها باشد و نشان داده شود که مسجد است. معماران مسجد همان طور که خانه و رستوران طراحی می‌کنند با همان رویکرد و نگرش مسجد طراحی می‌کنند و یک مناره و گنبد که در اصالت دینی آن هم بحث است طراحی می‌کنند. در شرایطی که جذابیت و توجه به نیاز مخاطب حرف اول را می‌زند، و هر کسی سعی دارد که با ابزارهای جدید جوانان را به خود جذب نموده تا بتواند آنان را با تفکر و روش خود آشنا سازد، مسجد باید، بتواند با برنامه‌های خود، جوانان را به سمت خود جذب نماید. لازمه‌ی این کار، پویایی و جذابیت مسجد است. یکی از اتفاقات مهمی که در نظام تمایلات ما رخ داده این است که ما جایگاهی جز کارکرد‌های نیایشی و مخصوصاً تشریفاتی نیایشی دیگری برای مسجد قائل نیستیم وعملاً پویایی مسجد را از بین برده‌ایم. مسجد به تعبیر امام سنگر انقلاب است و باید همه چیز از مسجد اداره شود امّا متاسفانه بصورت مستمر سعی در ایجاد ساختارهای جدید اجتماعی و رقیب برای مسجد بوده‌ایم. مسجد با این ظرفیت تمدّنی عظیم را رها کرده و حسینیه ایجاد کردیم که این به نظرم یک بدعت است اگر مسجدی‌تراز انقلاب اسلامی باشد چه نیازی به ایجاد یک مکان موازی و رقیب است؟
درحوزه معماری وشهرسازی پیشنهاد می‌شود معیارهای مکان یابی مسجد براساس ارزش‌های اسلامی صورت بپذیرد. مسجد باید اولین مکانی باشد که در تقسیمات کالبدی مکان یابی واحداث می‌شود. مسجد باید دعوت کننده باشد. مسیرهای دسترسی مسجد باید برای همه عادلانه باشد تا افراد کم توان نیز بتوانند در گردهمایی مومنین شرکت کنند. کاربری‌های اطراف مسجد باید با کارکرد مسجد مطابقت داشته باشد. چه لزومی داره قصابی و تعمیرگاه‌ها و کاربری‌های خدماتی در حریم مسجد باشند این کاربری‌ها آلودگی ایجاد می‌کنند. کاربری‌های فرهنگی در اولویت مکان‌یابی برای کاربری‌های سازگار با مسجد باید قرار داشته باشند.
