فلسفه و اهداف قیام عاشورا

 کسی که بخواهد به حقیقت قیام عاشورا تا حدّ زیادی پی ببرد، باید در گام نخست، با مطالعه کامل در باره امام حسین (ع)، به زندگی، شخصیّت و مقام حضرت به عنوان امام معصوم، شناخت لازم و کافی پیدا کند و سپس با مطالعه و تعمّق لازم در بیانات و گفتار حضرت که در مقاطع مختلف قیام و حتّی پیش از آغاز آن در باره انگیزه حرکت خویش بیان کرده است، با حقیقت و ماهیّت قیام آن حضرت تا حدّ زیادی آشنا خواهد شد.

*بررسی اهداف قیام امام حسین (ع)

امام حسین(ع) در مکه در جمع گروهی از علما و نخبگان دیگر مناطق اسلامی با ایراد خطبه‎ای شور‎انگیز و کوبند‎‎ه، ضمن یادآوری وظیفه سنگین و تکلیف خطیر علما و بزرگان شهرها درباره پاسداری از کیان دین و اعتقادات مسلمانان و پیامدهای سکوت در برابر جنایات امویان، از خاموشی آنان در برابر سیاست‎های دین‌ستیزانه حاکمان اُموی انتقاد کرده و هرگونه همراهی و سازش با آنان را گناه نابخشودنی دانستند. حضرت در پایان سخنان خود، هدف از اقدامات و فعالیت‎هایش را برضدّ نظام ستم‎گر حاکم (که چند سال بعد خود را در قالب یک نهضت نشان داد) چنین اعلام فرمودند:

«…خدایا تو می‎دانی آنچه از طرف ما انجام گرفته است (از سخنان و اقدامات برضدّ حاکمان اُمَوِی) به خاطر رقابت و سبقت جویی در فرمانروایی و افزون‌خواهی در متاع ناچیز دنیا نبوده است، بلکه برای این است که نشانه‎های دینت را (به مردم) نشان دهیم (برپاگردانیم) و اصلاح در سرزمین‎هایت را آشکار کنیم. می‎خواهیم بندگان ستمد‎یده‎ات در امان باشند و به واجبات و سنّت‎ها و احکا‎مت عمل شود…» (تحف العقول، ص239‎)

از این جملات می‎توان چهار هدف استخراج کرد:

الف) احیای مظاهر و نشانه‎های اسلام اصیل و ناب محمدی

ب) ا‎صلاح و بهبود وضع مردم سرزمین‌های اسلامی

ج) مبارزه با ستمگران اُموی جهت تأمین امنیّت برای مردم ستمدیده

د) فراهم ساختن بستری مناسب برای عمل به احکام و واجبات الهی

امام حسین (ع) هنگام حرکت از مدینه به سوی مکه وصیت نامه ای نوشت و با مهر خویش ممهور ساخت و به برادرش محمد حنفیه تحویل داد. امام در وصیت نامه اش پس از بیان عقیده خویش درباره توحید و نبوت و معاد، هدف خود را از این سفر این چنین بیان نمود:

“من نه از روی خودخواهی و یا برای خوشگذرانی و نه برای فساد و ستمگری از شهر خود بیرون آمدم؛ بلکه هدف من از این سفر، امر به معروف و نهی از منکر و خواسته ام از این حرکت، اصلاح مفاسد امت و احیای سنت و قانون جدم، رسول خدا(ص) و راه و رسم پدرم، علی بن ابی طالب(ع) است”. (مناقب آل‌ابی‌طالب ، ج4، ص97)

و در زیارت‎های مختلف که از قول ائمه اطهار(ع) درباره امام حسین (ع) وارد شده، این تعابیر فراوان دیده می‎شود: “اَشْهَدُ اَنَّکَ قَدْ اَقَمْتَ الْصَّلوهَ وَ آتَیْتَ الزَّکوهَ وَ اَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ” (الفروع من الکافی، ج4، ص 578)

“گواهی می‎دهم که تو نماز را بپا داشتی و زکات دادی و امر به معروف و نهی از منکر کردی”.

امام حسین (ع) یکی از اهداف خود را احیای به سیره رسول‌خدا (ص) و امیرالمؤمنین (ع) همانند برپایی نماز بیان می کند. لذا در روز عاشورا، در میدان نبرد، همگی نماز می خوانند تا اهمیت آن را بیان کنند.

همانطوریکه امام علی(ع) در جنگ صفین در میدان نبرد، نزدیک ظهر، چشم به آسمان دوخته و منتظر زوال آفتاب بود، تا نمازش را در اول وقت به جا آورد. «ابن عباس» که چشم انتظاری امام را دید، سؤال کرد: یا امیرمؤمنان! نگران چیزی هستید؟ امام فرمود: منتظر رسیدن وقت نماز می‌باشم. ابن عباس گفت: در این وقت حساس نمی‌توانیم دست از جنگ برداشته و مشغول نماز گردیم. امام فرمود: ما برای نماز با دشمنان می‌جنگیم. (سفینه البحار، ج2، ص 44)

از این عبارات، اهداف ذیل را می‎توان برداشت ‎کرد:

الف) طلب اصلاح در امور امّت پیامبر (ص)

ب) امر به معروف

ج) نهی از منکر

د) عمل به سیره رسول‌خدا (ص) و امیرالمؤمنین (ع) همانند برپایی نماز

حسین بن‌علی در نامه‎ای که به شیعیان بصره نوشتند، فرمودند: «من شما را به زنده کردن نشانههای حقّ و نابود کردن بدعت‎ها می‎خوانم». (طبرى ، ج 7، ص 240)

لذا این اهداف را می‎توان استخراج کرد:

الف) دعوت (و عمل) به کتاب خد‎ا و سنّت پیامبر (ص)

ب) احیای سنّت پیامبر (ص) که از بین رفته است، و برپایی مظاهر حقّ و حقیقت

ج) از بین بردن بدعت‎ها (که جایگزین احکام خدا و سنّت پیامبر شده است).

ابا‎عبدالله درخطبه‎ای که پس از برخورد با حرّ بن‌یزید رِیاحی در منزل «بَیْضَه» ایراد فرمودند، انگیزه قیام خود را با استناد به فرمایش پیامبر (ص) چنین بیان کردند:

“ای مردم! رسول‌خدا (ص) فرمودند: کسی که فرمانروای ستمگری را ببیند که حرام خدا را حلال کرده و پیمان الهی را شکسته و با سنّت رسول‌خدا (ص) مخالفت ورزیده در میان بندگان خدا با گناه و تجاوزگری رفتار می‎کند، ولی در برابر او با کردار و گفتار خود برنخیزد، برخدا است که او را در جایگاه (عذاب‌آور) آن ستمگر قرار دهد. هان (ای مردم) بدانید که این‎ها تن به فرمانبری از شیطان داده‎ و اطاعت از فرمان الهی را رها کرده‎ و فساد را نمایان ساخته و حدود خدا را تعطیل نموده‎اند، درآمدهای عمومی (بیت المال) مسلمانان را به خود اختصاص داده‎اند و حرام خدا را حلال و حلا‎لش را حرام کرده‎اند‎ و من شایسته‎ترین فرد برای تغییر دادن (سرنوشت و امور مسلمانان) هستم”. (مقتل خوارزمى، ج 1، ص 234)

از این خطبه و یا نامه، علّت قیام سیدالشهدا را می‎توان این امر دانست که حاکمان بنی‎اُمَیّه (به ویژه یزید) اقدامات ضدّ دینی زیر را مرتکب شده‎اند:

الف) فرمانبری از خدا را رها کرده و به اطاعت از شیطان رو آورده‎اند‎؛

ب) فساد را (در زمین) آشکار کرده‎اند‎؛

ج) حدود الهی را تعطیل کرده‎اند‎؛

د) بیت‌المال را به خود اختصاص داده‎اند‎؛

ﻫ) حرام خدا را حلال و حلال الهی را حرام کرده‎اند.

از این رو است که در زیارات وارد‎ه در باره امام حسین (ع) می خوانیم:

“شهادت می‎دهم که تو حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام کردی و نماز را بپا داشتی و زکات دادی و امر به معروف و نهی از منکر کردی و (مسلمانان را) با پند‎ و اندرز‎ نیکو، به راه روش خود، فراخواندی”. (مفاتیح الجنان، زیارت مطلقه امام حسین، ص779‎)

امام حسین (ع) هنگامى که رهسپار کربلا بودند در توجیه حرکت خویش چنین فرمودند:

آیا نمى‏بینید که به حقّ عمل نمى‏شود و از باطل دست برنمى‏دارند؟! به طورى که مؤمن حق دارد که به مرگ و دیدار خدا مشتاق باشد. به راستى، من چنین مرگى را جز سعادت ندانم و زندگى در کنار ظالمان را جز هلاکت نخوانم» (تحف العقول، ترجمه حسن زاده، ص 427)

بیانی دیگر در مقابل پیشنهاد عبیدالله که حضرت را بین کشته شدن و بین بیعت کردن با یزید مخیّر کرده بود، می‎فرماید: «…هیهاتَ مِنَّا الذِلّه یأبی اللهُ ذلکَ لَنَا وَ رَسُولُهُ وَ المؤمنُونَ …» (الاحتجاج، ج2، ص99)

و یا فرمود: “هیهاتَ مِنّا اخذ الدنیّه اَبَی اللهُ ذلک وَ رسولُه …” (مقتل خوارزمى، ج2، ص5) “از ما دور باد که پستی را پیشه خود کنیم، (چرا که) خدا و رسول او از آن ابا دارند”. و نیز در جای دیگر فرمود: «مرگ در عزت، بهتر از زندگی در ذلّت است». (مناقب آل‌ابی‌طالب، ج4، ص75)

از مجموع این سخنان، این اهداف را می‎توان برداشت کرد:

الف) ترویج حقّ و عمل به آن

ب) نهی از ترویج باطل و بازداشتن از عمل به آن

ج) عدم پذیرش زندگی ذلّت‌بار و ننگین دنیا و انتخاب زندگی با سعادت آخرت.

امام صادق (ع) در زیارت اربعین، هدف از نهضت حسینی را چنین بیان می‎فرماید:

حسین بن علی (ع) جان خویش را در راه تو (خدا) فدا کرد تا بندگانت را از بی‎خبری و سرگردانی گمراهی نجات دهد». (تهذیب‌الاحکام، ج6، ص126)

از دیدگاه امام صادق (ع)، سیدالشهدا (ع) با نهضت عاشورا، اهداف زیر را تعقیب می‎کردند:

الف) نجات مسلمانان از بی خبری نسبت به احکام دین و وظایف خویش در برابر پروردگار

ب) رهایی بندگان خدا از گمراهی با آگاه ساختن آنان به لزوم پیروی از رهبران واقعی دین

نتیجه

با اندکی دقّت در اهداف استخراج شده از این بیانات، ملاحظه می‎شود که امام (ع) حقیقت قیام خویش را، مبارزه با منکرات فراوان در جامعه اسلامی و تبلیغ و ترویج معروف در بین مسلمانان، اعلام می‎کنند. بنابراین، فلسفه اصلی و نهایی نهضت حضرت را می‎توان در یک هدف جا‎مع و کلّی یعنی «احیای فرهنگ اسلام اصیل و ناب محمدی (ص) و زدودن زنگارهای تحریف‎ و بدعت‎ از دین جدّشان» خلاصه کرد.

بنابراین امام حسین (ع) برای یاری دین خدا حرکت کرد، نه برای سلطنت و ریاست. همراه آوردن زنان و فرزندان و حتی علی اصغر (ع) شش ماهه، شاهد بر این مدعا است. زیرا کسی که هدفش از جنگ، رسیدن به قدرت باشد، هیچگاه زن و فرزندان را همراه خود نمی آورد.

چارلز دیکنس درباره قیام امام حسین (ع) می گوید: اگر منظور امام حسین (ع) جنگ در راه خواسته های دنیایی خود بود، من نفهمیدم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند؟! پس عقل چنین حکم می کند که او فقط به خاطر اسلام فداکاری خویش را انجام داد. (کتاب «درسی که حسین علیه السلام به انسانها آموخت»)

لذا امام حسین (ع) در زمانی قیام نمود که انحراف دستگاه حکومت چند برابر شده بود. از نظر اجتماعى نیز اوضاع بر اثر ظلم و بیدادگرى حاکم، مردم را به ستوه آورده و نارضایتى عمومى بیداد مى کرد. بنابراین یکى از شرایط انقلاب فراهم آمده بود ولى شرط دیگر (که وجود روح حماسه و ایثارگرى است) جز در تعداد اندکی فراهم نبود. بنابراین بر امام لازم بود که از همین مقدار استفاده کند و موقعیت را از دست ندهد. و هر چند در چنان وضعیتى نمى توانست پیروزى نظامى به دست آورد، ولى حرکتى پدید آورد که پایه نظام ستمگر را لرزاند و روح خروش و حماسه را در کالبد مسلمانان و همه آزادى خواهان جهان دمید و آثار بسیار گران بهایى در تاریخ بشر بر جاى گذارد.