اربعین در آیینه پژوهش های نوین
چکیده
اربعین امام حسین علیه السلام تا پیش از برگزاری راهپیمایی و پیاده روی عظیم شیعیان جهان، تنها به عنوان روز چهلم شهادت امام حسین (ع) گرامی داشته می شد. اما از آن زمان که گردهمایی مسلمانان در پیاده روی اربعین چهره به جهانیان نمود و شور و شین آن در بین مردم و رسانه ها متجلی شد، نمودهای مختلف تأثیرگذاری این پدیده و نقش آن در بسیاری مسائل و قضایا مورد توجه خیل عظیمی از پژوهشگران در عرصه های مختلف علمی قرار گرفت. به گونه ای که دست کم مقاله های نمایه شده در سایتهای مختلف به فراوانی این پژوهش ها در همین چند سال اخیر اشاره دارد.
در این جستار عناوین متنوع این پژوهش ها، دیدگاهها و رهیافت های مختلف آن معرفی طبقه بندی موضوعی و بررسی و تجزیه تحلیل می شود. گونه گونی موضوعات اولین نکته برجسته در این جستار است و در مرحله بعد تنوع و تعداد موجود در دیدگاه ها و نوع نگاه و زاویه دیدی که برای پرداختن به موضوعات اتخاذ شده بود، به نوبه خود جالب توجه و حتی شگفت انگیز می نماید.
نقش اربعین حسینی در پیشرفت تمدن اسلامی و شیعی با اشاره به مفاهیمی چون آرمان شهر شیعی و قلمداد کردن اربعین حسینی به عنوان یک منسک اجتماعی و در قالب شعائر اسلامی از جمله دیدگاههای پژوهشی مطرح در این حوزه است. به نحوی که آن را بازتعریفی از ژئوپلیتیک شیعه، جلوه نمادین از هویت شیعه، مانور بزرگ شیعی و نماد اقتدار اسلام دانسته و درباره آن داد سخن داده اند. برخی پژوهش ها نیز این پیاده روی و راهپیمایی را بهترین نماد احیای اربعین حسینی دانسته اند که تا پیش از این تنها به عنوان یک روز عزاداری ساده برگزار می شده و بر این باورند که تداوم عاشورا و شور و شین عاشورای حسینی فقط و فقط با عظمت بخشیدن به اربعین آن هم به گونه ای جهانی میسر میشود و به همین روی آن را جوشش چشمه جاوید عاشورا و جویبار همیشه جاری آن و نمونه کامل و تمام عیار تولی و تبری در میدان عمل معرفی کرده و با بهترین و گویاترین تعبیر آن را حلقه اتصال غدیر، عاشورا و ظهور دانسته و در یک کلام به نقش آن در احیاء و گسترش نهضت امام حسین (ع) اشاره داشته اند.
برخی نیز آن را تبلور ارزش های انسانی و اسلامی دانسته و درباره تأثیر آن بر فرد پژوهش کرده اند و به عنوان مثال از افزایش شور و اشتیاق بین مردم و به ویژه نوجوانان و نقش سازنده اربعین بر روی تربیت نسل ارزشی در کشور سخن گفته اند. از منظر روان شناسی اجتماعی نیز تأثیر آن را بر متعالی ساختن اهداف تجمعهای مردمی بررسی کرده و آن را کمال بیداری و معراج انسان امروز دانسته اند. پژوهش های دیگری از نقش تأثیرگذار اربعین بر برخی مسائل سیاسی منطقه سخن گفته و نه تنها آن را مایه تقویت روابط ایران و عراق بلکه عامل اتحاد جهان اسلام معرفی کرده و در یک کلام آن را از دستاوردهای بین المللی جهان اسلام و میعادگاه جهانی عاشقان حسین (ع) دانسته و درباره اینکه چرا غرب به ابعاد رسانه ای اربعین توجهی نداشته مطالعه کرده و از همین روی آن را زخمی بر دل دشمنان و تعالی بخش روح زائران نامیده اند.
برخی پژوهشگران نیز با فراست و بصیرت هرچه تمام تر از تقارن اربعین سالیان اخیر با فروردین ماه و قیام خونین پانزده خرداد بهره جسته و به ترتیب اربعین را نماد شکوفایی و سرسبزی پس از زمستان و نگهبانی از خط خون قلمداد کرده اند.
نکته جالب توجه دیگر علاقه چشمگیری است که پژوهشگران رشته و صنعت گردشگری به این پدیده نشان داده اند. به عنوان مثال در یک مطالعه موردی درباره گونه شناسی زائران کربلا براساس هدف و انگیزه، پژوهش کرده و در نتیجه متخصصان این صنعت با در نظر گرفتن تمامی ابعاد اربعین آن را ابر رویداد گردشگری در جهان اسلام نامیده اند.
از سویی پژوهشگران اربعین از حضور قومیت ها و ملیت های مختلف در این هم افزایی غافل نمانده و برای نمونه به حضور شیعیان زنگبار و فهم عراق از دریچه تجربه زیسته زائران عراقی اربعین پرداخته و حتی به فعالیتهای فرهنگی- اجتماعی طول مسیر پیاده روی اشاره هایی داشته و از استقرار ایستگاههای مجمع جهانی اهل بیت(ع) و حتى انتشار و توزیع یک نشریه کودک و نوجوان در بین راه سخن به میان آورده و این حرکت را صدى الحسین یا پژواکی از صدای امام حسین (ع) نامیده اند و در پایان به نقش رسانه ها در انعکاس عظمت این پیاده روی اشاره کرده و از عملکرد موفق رسانه ملی در انعکاس این پدیده ابراز خرسندی کرده اند.
این جستار با معرفی پیشینه پژوهش های پیرامون اربعین هم در صدد شناسایی و معرفی این پژوهشها برآمده و هم امید دارد یاری رسان پژوهشگران در شناسایی جای خالی دیگر پژوهشها باشد تا در آینده ای نزدیک نقص و خلأ احساس شده در این زمینه جبران گردد.
